Utstilling nr 4
Ut mot havet, i storm og stille.
Ja, det er kvardagen her vest.
1.
"Ut mot havet" har ein nydeleg tone, laga av Edvard Fliflet Bræin. Ikkje visste eg då at det også var tekst til melodien:
Ho står der på bryggja no lyfter ho handa
og vinkar og smiler til meg som fer ut.
Og båten min seglar sin kos ut med stranda
og ho står der einsleg med saknad og sut.
Henrik Straumsheim
2.
Denne teksten blei på eit vis vår, sidan mannen min er frå Bryggja i Nordfjord. Postnummeret er Bryggja, men dei som fer forbi i dag, vil ikkje så lett forstå kvifor staden har fått det namnet. Men når me ser den gamle gjestgivarstaden med den store bryggja framfor, ser me poenget. Alt dette er borte no. Men hit kom farande folk som hadde kryssa fjorden, sjølvaste Nordfjord, og skulle vidare til Sunnmøre.
Så både Jan Ove og eg er vaksne opp ved havet. Sjølv om eg meiner at det er stor skilnad på fjord og hav. Totland ligg mellom Måløy og Nordfjordeid, og nede ved sjøen mellom Holmen og nausta deira stengde svigerbestefar sild. Han var notabas og stemmen hans kunne høyrast på longande lei.
Svigerfar sine kommandorop passar godt med mi oppfatning av at me vestlendingar må ta hardt i av og til skal me kunne høyra kvarandre i kapp med nordavinden. Men Kielland hadde eit noko anna syn på vestlendingen. Han var fra Stavanger og skulle ha god kjennskap til haustver med nordavind frå alle kantar store deler av året. Men slik skreiv han i innleiinga til Garman og Worse:
Men hva havet er for den der bor ved stranden, får ingen vite, for de sier ingenting. De lever hele sine liv med ansiktet vendt mot sjøen. Havet er deres selskap, deres rådgiver, deres venn og deres fiende, deres erverv og deres kirkegård. Derfor blir forholdet uten mange ord, og blikket som stirrer utover veksler efter den mine havet setter opp - snart fortrolig, snart redd og trossig."
Kanskje det ikkje var styrken i stemmen Kielland tenkte på? Kanskje det var det at me ikkje snakkar så mykje om havet? Me tar det for sjølvsagt. Både at det er der og kor fantastisk og mektig det kan vera. Først når me har gjester med oss, som får sjå sola gå ned i havet, eller bølgjene brusa mot stranda, klarer me kanskje å sjå vår eigen heimstad med nye auge.
5.
Hovudvegen til Norge frå den store verda, har alltid vore havet. Og Vestlandet hadde sine seglingsmerke å styra etter, før GPS og radar gjorde jobben. Siggjo på Bømlo er eit slikt seglingsmerke. Eg sprang opp på den 396 meter høge toppen då eg budde på Bømlo både titt og ofte, og no har eg utsikt til fjellet frå stoveglaset mitt:
Langs heile kysten slo folk seg ned. Nokre kvar for seg i lune vikar, andre i ulendt terreng der ingen skulle tru at nokon kunne bu.
Langt borte på Vestlandet låg
eit småbruk som sjeldan du såg
Der var det så bratt
at kvar åker og knatt
vart dyrka på baksida og.
Olaf Agnar Gausvik
Mange slo seg ned under mektige fjell langt ut i havet, nær fisken som skulle vera leveveg og skulle gi mat i gryta.
Og mat i gryta er det blitt:
6.
Blir det smått med fisk i garnet, får ein heller male fiskefangsten. Men ein blir ikkje mett i magen av det.
Her hos oss har me ikkje dei store fjella. Øya ligg her ganske så flat og naken. Men med plasseringa heilt ut mot kanten av landet, har øya vore til hjelp for farande folk som skulle nordover til alle tider. For Karmøy gir ly for havet. Gjennom Karmsundet fekk skiprar ein liten pause frå brottsjøane mellom Boknafjorden og Sletta. Og Høyevarde loste skipa trygt gjennom sundet:
For oss blei empirebyen heilt ute i havgapet vår barndoms heim. Eit foto frå 1860-talet har inspirert mange malarar, og eg måtte prøva meg:
7
*
Etter kvart har Skudenes fornya seg. Og båtane:
Men den gamle tida er likevel ein del av identitet vår. Og vil kanskje alltid vera det i og med at Søragadå er blitt tatt så godt vare på og mange byggjer i gammal stil også i dag.
Det er godt å rusla rundt i smau og gater. Me har nok alle våre minne:
10.
Uten å blunke svelger du sola
som en rå eggeplomme til kvelds,
og mot demringen løfter du tunge skybanker opp,
stinne av regn og uvær, en våt klut
mot søvndrukne øyne og bankende tinninger.
Med horisonten som et diadem om pannen
skriver du dine salte brev til kysten
Kolbein Falkeid: Utdrag av diktet: Hjemkomst til havet.
11.
Eg er ein båt
utan vind.
Du var vinden.
Var det den leidi eg skulde?
Kven spør etter leidi
når ein har slik vind!
Olav H. Hauge
11b
Men me som har hatt havet som nabo, veit at det er meir gråvêr enn sol. Det kan bli så altfor mykje vêr, både på land og hav:
12.
Mykje vêr fekk folket ved Høinesjøen oppleva på 1860-talet. Då kom ei flodbølgje og skylde vekk det meste som var av sjøhus langs stranda. Arnt Nordnes undersøkte i gamle protokollar, og fann ut korleis husa stod før denne flodbølgja kom. På grunnlag av det laga han ei kolskisse av husrekkene.
Eg har prøvd meg på å mala desse. (Takk til Oddbjørg som lot meg studera originalskissene). Første bildet viser sjøhusa under fjella opp mot Varden. Det andre viser korleis det såg ut når me ser andre vegen. Restene av den påbygde steinfyllinga over sundet, kan me framleis sjå.
Me trur det ikkje før me får se det, seier me gjerne når me høyrer om flodbølgjer og andre utrulege fenomen. Men her må me stola på kjeldene. Og Fylkesmannen i Rogaland skriv:
Det har gjennom tida gått ei rekke undersjøiske skred i Boknafjorden, Karmsundet og Skudenesfjorden. Ein kan framleis sjå fleire spor i landskapet etter flodbølgjene skreda skapte. Så seint som i 1865 blei fleire naust øydelagt i områda rundt Skudeneshavn då det kom tre flodbølgjer etter eit jordskjelv som målte 4 på Rossi-Forel sin skala [Skala som ble brukt før Richter. Anslagsvis mellom 3 og 4 på Richters skala.].
*
Havet har vore nabo. Og leveveg. Og ein sjøfartsby trengte skip. Ein kort periode hadde Skudenes sitt eige skipsbyggjeri, men det blei berre nokre få skip, så var det slutt. Andre bygder var betre eigna til slikt, mellom anna bygdene langs fjorden der eg bur no. Her var det trevirke nok og elvene dreiv sagbruka. Ganske mange av skutene som blei kjøpte inn til Skudenes på 1800-talet, var bygde her i Kvinnherad.
Her blir søsterskipet til Gjøa bygd på 1870-talet, på ein verv i Rosendal som også leverte skip til Karmøy.
13.
Og det trengtest mange ulike båtar den tida silda stod tett, jekter og notbåtar og større føringsfarstøy. Penselen min blir stadig fasinert av historia om den tida båtane låg så tett i hamna at ein kunne gå tørrskodd på tvers av sunda.
14.
Han såg ut på dei steinute strender
det var ruskut å leggja utpå.
Men der leikade fiks ned i kavet
og den leiken den ville han sjå.
Ivar Aasen
15.
Fiskeriene, utstyret og skipa har fornya seg;
Det er fint å bu i Kvinnherad, mellom fjell og fjord. Og det er idylliske vatn i fjellheimen. Her er Bondhusvatnet der eine armen av Folgefonna stekker seg nedover fjellsida.
16.
Men eit havmenneske, er eit havmenneske, og tankane går rett som det er ut til havet. Til havørna sitt rike. Her er ein som har funne seg middagsmat:
17.
Kystens folk har sine fuglar. Nokon har me heile året, andre fortel kva årstid me er inne i:
17 B
Lenger nord kjem Lundefuglen tilbake på same dag kvart år. Her kjem ein og spør om det er ein aldri så liten plass ledig på fjellhylla:
18.
Me nøyer oss med - og held ut med: måken.
19.
Mellom holmar og skjer må ein passe på. Det er grei landingsplass for måken, men skipa må halda seg unna;
20.
I fint vêr ser det ut som ein enkel jobb å navigera lands kysten vår. Men så kjem skodda. Her ligg ho tett i Naley:
Mektige seglingsmerke langs leia fortel om ureint farvatn.
21.
Med godt sjømannskap kan ein også komma seg velberga fram der ein ikkje er kjend. Her trur er eg det er Solstadskip som nærmer seg land ein eller annan stad.
23.
No tar me gode kart og fyrlys som noko sjølvsagt. Då Karmøyfolk drog på det første Islandsfisket på 1880-talte, var det ingen fyrlys som viste dei veg inn i fjordane på aust- og nordkysten. Avisene skreiv då at skodda hadde letta og dei norske skipa hadde komme dettande inn fjorden:
24.
Då eg skreiv romanen Alt vel som fortel om den store stormen som herja i 1884, måtte eg ein tur for å sjå den islandske fjorden der det hendte. Naturen gjorde inntrykk: Særleg det karakteristiske landskapet på sørsida.
25.
Men nye tider, og nye yrker, er det mest fiske i liten skala for dei fleste av oss:
Og havet blir brukt til fritid og sport:
Allereie på 1860-talet gjekk den første regattaen av stabelen. Det var i byfjorden i Stavanger, og Bjørson skreiv:
Vår ære og vår makt,
har hvite seil oss brakt
Men det var mykje meir enn kvite segl som gav landet framgang:
*
27 c
Språket vårt er fullt av maritime uttrykk. Me tenkjer ikkje så mykje over det når me snakkar om:
å halda stø kurs
alle mann på dekk
å leggja inn årene
det er von i hengande snøre
å driva for ver og vind
å gå ned med flagget til topps
å stå til rors
Kanskje du kjem på fleire?
I dei kjente og kjære songane er også bilda henta frå den maritime kvardagen. Og eitt av dei finaste dikta eg veit om, speler på dette:
28.
Det er den draumen me ber på
at noko vedunderleg skal skje,
at det må skje -
at tidi skal opna seg
at hjarta skal opna seg
at dører skal opna seg
at berget skal opna seg
at kjeldor skal springa -
at draumen skal opna seg,
at me ei morgonstund skal glida inn
på ein våg me ikkje har visst um.
Olav H. Hauge
Diktet ditt
har gjemt seg på baksida av månen.
Og månen, vet du,
har bunden rotasjon.
snur ikke ryggen til noen.
Kjekk kar sånn.
Kolbein Falkeid
*
29.
Ingen kommentarer:
Legg inn en kommentar
Å leggja ut sine eigne bilete, er nesten som å leggja ut litt av seg sjølv. Likevel: Du er velkomen til å gi tilbakemeldingar i kommentarfeltet. Har du spørsmål om bilete, pris o l, så ta gjerne kontakt: marit.totland@knett.no